Birçok tanımı yapılmış olan duygusal zeka  özetle kendini harekete geçirebilme, aksiliklere rağmen yoluna devam edebilme, dürtülerini kontrol ederek tatminini erteleyebilme, ruh halini düzenleyebilme, kendini başkasının yerine koyabilme ve ümit besleyebilme yeteneğidir. 

Duygusal Zeka’nın 4 alt başlığı vardır:

1. Öz Bilinç
2. Öz Yönetim
3. Empati – Sosyal Bilinç
4. İlişki Yönetimi

Bazı kaynaklarda bu 4 başlığın dışında bir de Kişisel Motivasyondan söz edilir, ancak bu yazıda sadece üstteki 4 kavrama odaklanacağız.

Öz Bilinç

Öz Bilinç kişisel farkındalık olarak da tanımlanabilir. En yalın haliyle, kişinin kendi duygularının, kendi güçlü ve zayıf yanlarının farkında olması olarak açıklanabilir. Duygusal Zeka açıklanırken ilk olarak bahsedilmesi gereken konunun Öz Bilinç olmaıs çok normaldir, çünkü her şey kişinin kendini tanıması ile başlar. Kendini tanımayan, kendi duygularının farkında olmayan bir kişi, başkalarının duygularını anlayıp, onları yönetemez.

Öz Bilinci yüksek kişi, kendi güçlü yönlerini bilir. Neyi yaparsa mutlu olacağını, hangi yönlendirip ön plana çıkarması gerektiğini bilir. Bu iş yaşamı için son derece önemlidir.

Kişinin kendi yeteneklerini bilmesi, güçlü yönlerinin farkında olması, kendisi için doğru işi seçmesi açısından da çok kritiktir. Ne yazık ki, mesleğimizi seçtiğimiz yaşta, bu farkındalıkların çoğunu henüz geliştiremiyoruz, ancak ebeveynlerin, öğretmenlerin kişileri yakından tanıması bu aşamada çok yardımcı olabilir. Bugün pek çok kişinin yaptığı işten memnun olması, dahası kendisine uygun olmayan bir işi yapıyor olmasının temelinde yatan sebep, Öz Bilinç sorunudur. Örneğin, detaylarla uğraşmayı hiç sevmeyen, rakamlarla arası pek iyi olmayan bir kişi, Muhasebe vb. iş yapar ise, o kişinin yaptığı işte çok mutlu ve başarılı olmayacağı gayet aşikardır.

Öz Bilinç güçlü yönlerimizin yanında zayıf yönlerimizin, moda deyimle –gelişim alanlarımızın- farkında olmamızı da sağlar. Zayıf yönlerimizin farkında olarak onları geliştirmeli ve dolayısı ile kendimizi geliştirmeliyiz. İnsanoğlunun sürekli tekamülden ibaret bir psikolojik varlıktan ibaret olduğunu düşünürsek bu da iş ve sosyal yaşamda çok önemlidir. Tabii ki sadece farkında olmak yetmez, mutlaka farkında olduğumuz bu yönlerimizi geliştirmek için ciddi çaba da harcamalıyız.

Bu aşamada kişisel gelişimin 4 önemli aşamasından bahsedebiliriz:

• Bilinçsiz Yetersiz
• Bilinçli Yetersiz
• Bilinçli Yeterli
• Bilinçsiz Yeterli
• Bilinçsiz Yetersiz: Öz Bilincin, genel anlamda ya da sadece tek bir konuya özel olarak, yeterince gelişmediği durumları gösterir. Bu aşamada kişinin birtakım zayıf yönleri vardır ve kişi bunların farkında değildir. Tabii bu tüm zayıf yönlerimiz için geçerli değildir, sadece tek bir yönümüzle ilgili bilinçsiz yetersiz olabilir. Örneğin kendimizle ilgili pek çok şeyin farkında olabiliriz, ancak öfke yönetimi konusunda başarısız olabiliriz ve kendimizi bu konuda başarılı olarak görüyor olabiliriz. Ya da kendimizle ilgili olmamız gerekenden çok daha fazla olumluyuzdur ve genel anlamda zayıf yönlerimizin farkında değilizdir.
• Bilinçli Yetersiz: Kişisel Gelişimin 1. aşamasında biliçsiz yetersiz iken, bu aşama artık bu konuda farkındalığımızın olduğunu gösterir. Örneğin öfke yönetimi konusunda kendimizi başarısız görmez iken, yakın çevremizin bizim bu konudaki gelişim alanımızı bize gösterir ve farkındalığımız artarak Bilinçli Yetersiz aşamasına geliriz. Yani, artık bir zayıf yönümüz vardır ve biz bunun farkındayızdır. Kişisel savunması çok güçlü, eleştiriye açık olmayan kişiler için durum bu kadar kolay olmayabilir. Bu kişiler, yakın çevresinden dahi olsa gelen bu tip eleştirileri almakta zorlanırlar, dolayısı ile hayatlarının sonuna dek bu zayıf yönlerini reddederek, bilinçsiz yetersiz kalabilirler. Bilinçli Yetersiz aşamasına geçebilmek için, yapmamız gereken pek çok önemli şeyin yanı sıra, en çok dikkat edilmesi gereken konu eleştiri alabilmektir. Tabii eleştirinin, kimin tarafından ve ne niyetle yapıldığı konuları çok önemlidir, ancak genel anlamda eleştiriye açık olabilmek önemli bir erdemdir.
• Bilinçli Yeterli: Kişisel Gelişimin 2. aşamasında bilinçli yetersiz iken, artık zayıf yönlerinin farkındadır, ancak bu da yeterli değildir. Kişinin farkındalık geliştirdiği konu ile ilgili gelişmek istemesi de önemlidir. Yani kişi, gelişim alanının farkında olabilir, ancak “bu benim eksiğim, ben buyum.” diyerek gelişime kapalı bir tutum da sergileyebilir. O nedenle 3. Aşama kişisel gelişimin artık gerçek anlamda oluşmaya başladığı aşamadır. Bu adımda, kişi zayıf yönünün farkındadır ve o yönünü ortaya koyma aşamasında kendisini bilinçli olarak uyarır ve o davranışını yapmamak için kendini telkin eder. Örneğin kişi, eleştiriye açık değilse ve bunun farkında ise, eleştiri ile karşılaştığında, ilk içsel tepkisi bunu otomatik olarak reddetmek olacaktır, ancak bilinçli yeterli bir kişi, önce durumunda farkında olup, yutkunarak, eleştiriyi alma konusunda kendisini telkin eder, yani içsel olarak ilk tepkisi reddetmek olacak olsa da, kişi bilincini kullanarak eleştiriyi kabul etmeye çalışır.
• Bilinçsiz Yeterli: Bu aşama ise, artık öğrenmenin tam olarak gerçekleştiği, davranış değişikliğinin olıuştuğu ve dolayısı ile kişisel gelişimin artık tam anlamı ile tamamlandığı aşamadır. 3. aşamada kişi, farkında olarak kendini durdururken bu aşamada her şey otomatik olarak gelişir. Bu aşamaya gelinmesi için, 3. yani bilinçli yeterli aşamasında ne kadar çaba sarf ettği önemlidir. 4. Aşamaya geçiş süresi, konuya ve kişiye göre çok değişir.

Duygusal Zekanın olmazsa olmazı ve başlangıç aşaması olan “Öz Bilinç” ile ilgili iletmek istediklerimiz şimdilik bu kadar. Şimdi de 2. Önemli konu olan Öz Yönetimden bahsedelim.

2. Öz Yönetim: Öz Yönetim, kişinin duygusal tepkilerini kontrol edebilmesi, yani oto-kontrol olarak tanımlanabilir.

Duygusal tepkilerin kontrol edilmesi konusuna gelmeden önce hangi duyguları yaşadığımıza bakalım.

• Öfke
• Üzüntü
• Korku
• Zevk
• Sevgi
• Şaşkınlık
• İğrenme
• Utanma

Yukarıdaki herbir duygunun sonucu olarak verdiğimiz bir tepki vardır. Örneğin zevk duygusunun alt kümesinde bulunan mutluluk duygusu sonucunda gülebilir, duygusal paylaşımda bulunabiliriz. Üzüntü duyduğumuzda ağlayabilir, korktuğumuzda da kaçabiliriz.

Tüm bu duyguların arasında bizim için en yıkıcı tepkileri verdiğimiz duygumuz öfke duygusudur. O nedenle bu bölümde tek tek tüm duyguları incelemek yerine, sadece öfke duygumuza odaklanacağız. Öfke duygusu sonucunda, karşımızdaki kişi ya da kişilere fiziksel ya da duygusal zarar verebiliriz. Öfke duygusu sonrasında verilen tepkiler sonucunda, pek çok manevi ya da maddi kayıplar yaşayabiliriz, öfkemizi yönetemediğimizde, işimizi, eşimizi, sediğimiz insanları, paramızı, özgürlüğümüzü ve hatta ve hatta hayatımızı bile kaybedebiliriz. O nedenle öfke duygumuzun sonucunda vereceğimiz tepkileri mutlaka kontrol altına almalıyız. Duygusal zekası yüksek insanlar, öfkelendikleri zaman bunun farkına varıp, öfke yönetimini doğru yaparak, öfkenin getirdiği hasar ve zararlardan kendilerini ve çevrelerini koruyabilirler.

Peki nasıl öfkeleniyoruz? Öfkelenince beynimizde neler oluyor?

Beynimizde bulunan bir bölge olan Amigdala, bizi ani tepkiler vermemiz gereken durumlara karşı koruma altına alıyor. Bu sadece dışarıdan fiziki bir tepki geldiğinde değil, anlık olarak tepki vermemiz gereken her durum için geçerli br korumayı kapsıyor. Örneğin trafikte yayalar içinde kırmızı ışık yandığında, bir yaya olarak düşünmemize fırsat kalmadan duruyoruz, ve neden durduğumuzu bilmeden bu eylemi gerçekleştiriyoruz, bu süreçte düşünme ile ilgili hiçbir eylem gerçekleştirmiyoruz. Çünkü, anlık olarak durmamız gereken yerde, düşünme merkezimizin devreye girmesini bekleyip tepki vermeye çalışırsak, kırmızıda durmayıp ya da geç durup tehlikeli bir durumda karşılaşabiliriz. Bu durum aynı şekilde başkaları tarafından istemediğimiz bir davranışla karşılaştığımızda, kötü bir söz işittiğimizde, ani olarak tepki vermemizi gerektiren herhangi bir fiziki savunma durumunda da geçerlidir.

Amigdala’nın asıl amacı bizi bu tip ani tepki vermemiz gereken durumlarda, düşünmeden tepki vererek korumak olmakla birlikte, özellikle öfke anlarında düşünmeden verdirdiği tepkiler nedeniyle zor durumda kalmamıza neden de olabiliyor. Gördüğümüz ya da duyduğumuz bir şey o anda hiç vakit kaybetmeden amigdala tarafından algılanıp hemen anlık olarak tepki göstermemize neden olur. Amigdala’nın devrede olduğu anda, beynin düşünce merkezi devre dışıdır. O nedenle anlık olarak verdiğimiz ilk tepki düşünce ürünü değildir, ve genellikle de doğru değildir. O ilk tepkiyi verdikten 8 saniye sonra da, amigdala’nın işlevi biter ve artık beynimizin düşünce merkezi devreye girer, diğer bir deyişle artık bilinçsizce verdiğimiz tepki sona erer ve biz düşünmeye başlarız. O nedenle ilk tepki verdiğimiz anda biliçsizce rahatlar, 8 saniye sonra düşünce merkezimiz devreye girince ise, söylediğimiz ya da yaptığımızdan dolayı pişmanlık duyarız.

Bunun için yapmamız gereken en önemli şey, öfkelendiğimizi ve öfkemizden dolayı tepki vereceğimizi fark ettiğimiz anda bu tepkiyi vermemek için kendimizi kontrol altına almaktır. Bunun için 1’den 10’a kadar sayabilir, bir yudum su içebilir, sevdiğimiz birinin fotoğrafına bakarak dikkatimizi başka yöne çekebiliriz. Eğer uygun bir ortamda ise, o anda ortamı terk edebilir, telefonda konuşuyor isek, telefonu uygun ifade ile kapatabiliriz. Bütün bu yapabileceklerimizin arasında yapabileceğimiz en etkili şeylerden biri de diyafram nefesi almaktır. Diyafram nefesi diyaframımızı şişirerek burnumuzdan nefes alıp ağzımızdan yavaş yavaş nefes vererek yapılabilir.